کلیسای نسطوریان خارک: بازماندهای از آیین مسیحیت در دوران ساسانی
جزیره خارک به عنوان یکی از مهمترین مراکز تجاری و فرهنگی در خلیج فارس، طی قرنها شاهد حضور اقوام و پیروان ادیان مختلف بوده است. یکی از شواهد تاریخی و مهم حضور مسیحیت در این جزیره، کلیسای نسطوریان دوران ساسانی است که از آن به عنوان تنها کلیسای باقیمانده از این دوران یاد میشود. کلیسای نسطوریان که توسط باستانشناس برجسته فرانسوی، پروفسور گیرشمن در سال ۱۳۳۷ خورشیدی مورد کاوش قرار گرفت، نمادی از قدمت تاریخی و فرهنگی خلیج فارس و ارتباط همیشگی آن با ایران و فرهنگ ایرانی است.
موقعیت جغرافیایی کلیسا و ارتباط آن با سایر مراکز مسیحی
کلیسای نسطوریان در جزیره خارک قرار گرفته است؛ جزیرهای که به دلیل موقعیت استراتژیک خود همواره از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. این کلیسا نشاندهنده حضور و فعالیتهای جامعه بزرگ نسطوری در دوران ساسانی در خارک است. نسطوریان پیروان آموزههای نسطور، اسقف قسطنطنیه، بودند و این کلیسا به عنوان مرکز عبادی و مذهبی نسطوریان در جزیره خارک نقش مهمی در تقویت جامعه مسیحی منطقه ایفا میکرد.
در آن دوران، شهر بخت اردشیر، که امروز به نام ریشهر شناخته میشود و در فاصله دوازده کیلومتری بوشهر قرار دارد، یکی از مراکز مهم مسیحیت در ایران بود. ریشهر یا همان بخت اردشیر، به دستور اردشیر بابکان، بنیانگذار سلسله ساسانی، توسعه یافت و از نظر تجاری و فرهنگی اهمیت بسیاری داشت. این شهر با ارتباط نزدیک خود با جزیره خارک، یکی از پلهای مهم تجاری و دینی منطقه محسوب میشد.
ساختار و معماری کلیسا
بقایای کلیسا که توسط پروفسور گیرشمن بررسی شد، حاکی از معماری ویژهای است که با سبک مسیحیت شرقی و خصوصیات کلیساهای نسطوریان همخوانی دارد. در این کلیسا، عناصری از معماری ساسانی به چشم میخورد که با سنتهای مسیحی تلفیق شده است. نسطوریان به خاطر اعتقادات خاص خود، در ساخت کلیساهایشان سبک خاصی را دنبال میکردند. این کلیساها عموماً سادهتر از کلیساهای کاتولیک یا ارتدکس ساخته میشدند و از تزیینات کمتری برخوردار بودند. این سادگی در عین حال به کلیسا زیبایی خاصی بخشیده بود و نشانی از تقوا و پرهیزگاری نسطوریان بود.
باستانشناسان در بررسیهای خود نشانههایی از تزیینات سنگی و نقوش مسیحی بر روی دیوارهای این کلیسا یافتند. در این کلیسا احتمالاً فضایی مخصوص دعای گروهی یا برگزاری مراسم عشاء ربانی بوده است که نشاندهنده استفاده گسترده و منظم از آن توسط نسطوریان بوده است.
اهمیت تاریخی و مذهبی کلیسای نسطوریان
کلیسای نسطوریان خارک گواهی است بر حضور پررنگ و طولانیمدت مسیحیان نسطوری در این منطقه از ایران. این کلیسا نه تنها از جنبه مذهبی و عبادی اهمیت دارد، بلکه از نظر تاریخی نیز اثبات میکند که در دوره ساسانیان، ایران به ادیان و اقلیتهای مذهبی مختلف احترام میگذاشت و برای آنها فضای مناسبی جهت زندگی و عبادت فراهم میکرد. در آن زمان، ایرانیان حتی در سرزمینهای خود پذیرای پیروان مسیحیت بودند و این احترام به تنوع مذهبی، نشاندهنده تعامل فرهنگی و مدارا در این دوره است.
کلیسای نسطوریان و نام خلیج فارس
یکی دیگر از نکات قابل توجه در مورد این کلیسا و سایر آثار تاریخی مرتبط با آن، ارتباط آنها با خلیج فارس به عنوان بخشی از هویت و تاریخ ایران است. کلیسای نسطوریان به عنوان نماد تاریخی نشاندهنده آن است که خلیج فارس همواره به ایران تعلق داشته است و فرهنگ و تمدن ایرانی در این منطقه ریشه عمیقی دارد. این اثر تاریخی نشان میدهد که ایرانیان در طول تاریخ نه تنها در زمینه تجارت، بلکه در زمینه فرهنگی و مذهبی نیز نقش پررنگی در خلیج فارس داشتهاند و تعاملات سازندهای با سایر فرهنگها و اقوام برقرار کردهاند.
کشف و اهمیت پژوهشهای پروفسور گیرشمن
پروفسور گیرشمن، باستانشناس برجسته فرانسوی، در سال ۱۳۳۷ خورشیدی در حین کاوشهای خود در جزیره خارک، بقایای این کلیسا را کشف و بررسی کرد. پژوهشهای او نشان داد که جزیره خارک در دوران ساسانی، یکی از مراکز اصلی نسطوریان و مسیحیان در جنوب ایران بوده است. این کشف باعث شد توجه باستانشناسان و مورخان به جزیره خارک و اهمیت تاریخی و مذهبی آن جلب شود. آثار و مدارک کشفشده از سوی گیرشمن تأیید میکند که مسیحیان نسطوری در این جزیره دارای زندگی اجتماعی و فرهنگی پررونقی بودهاند و این کلیسا به عنوان یک مرکز عبادی و معنوی برای آنها شناخته میشد.
نتیجهگیری
کلیسای نسطوریان خارک یکی از گنجینههای تاریخی و فرهنگی ایران است که نشاندهنده حضور و تعامل فرهنگی مسیحیان نسطوری با سایر اقوام ایرانی در دوران ساسانی است. این کلیسا، نمادی از روحیه تساهل و تعامل دینی در این دوره است و یادآور پیوندهای تاریخی و فرهنگی بین ایران و خلیج فارس است.
این اثر به ما نشان میدهد که ایران در طول تاریخ همواره پذیرای ادیان و فرهنگهای مختلف بوده و به آنها فضایی برای شکوفایی و حفظ هویت فرهنگیشان داده است. با توجه به اهمیت این کلیسا و سایر آثار تاریخی جزیره خارک، لازم است که پژوهشها و تحقیقات بیشتری در این زمینه انجام شود تا بتوانیم به درک بهتری از تاریخ و فرهنگ این منطقه از ایران دست یابیم.
کلیسای نسطوریان خارک به عنوان نمادی از هویت تاریخی ایران و ارتباطات فرهنگی آن با خلیج فارس، باید حفظ و مورد توجه بیشتری قرار گیرد تا میراثی ارزشمند برای نسلهای آینده باشد.