شهر زیرزمینی نوشآباد
شهر زیرزمینی نوشآباد، یکی از شگفتانگیزترین سازههای تاریخی جهان، در شمال شهر کاشان و در استان اصفهان قرار دارد. این شهر که به نام «اویی» نیز شناخته میشود، به عنوان یکی از اسرارآمیزترین و جالبترین آثار باستانی ایران شناخته میشود. با قدمتی بیش از ۱۵۰۰ سال و بازگشت به دوران ساسانی، این شهر زیرزمینی نمونهای بینظیر از هنر، دانش، و توانمندی ایرانیان در ساخت و سازهای زیرزمینی است. این شهر که به منظور دفاع از حملات دشمنان و حفاظت از جان و مال مردم در مواقع بحرانی ساخته شده، با معماری پیچیده و کاربردهای مختلف، هر بینندهای را به تحسین وا میدارد. در این مقاله، به بررسی جزئیات دقیقتری از تاریخچه، معماری، کاربردها، و اهمیت این شهر زیرزمینی پرداخته میشود.
تاریخچه شهر زیرزمینی نوشآباد
شهر زیرزمینی نوشآباد به دوره ساسانیان و به خصوص زمان حکومت انوشیروان ساسانی (۵۳۱-۵۷۹ میلادی) نسبت داده میشود. در این دوره، ایران تحت هجومهای مختلف از سوی اقوام بیگانه مانند اعراب، ترکها، و بعدها مغولان قرار داشت. به همین دلیل، مردم مجبور به پیدا کردن راهحلهایی برای حفاظت از خود و خانوادههایشان بودند. یکی از این راهحلها، ساخت شهرهای زیرزمینی بود که علاوه بر حفاظت در برابر حملات دشمن، از ساکنان در برابر شرایط آب و هوایی سخت نیز محافظت میکرد.
منشأ نامگذاری نوشآباد
نام نوشآباد برگرفته از کلمه «نوش» به معنای تازه و آباد به معنای مکان زیبا و شاد است. این نام به احتمال زیاد به دلیل موقعیت جغرافیایی و منابع آبی غنی این منطقه انتخاب شده است. نوشآباد در دوران ساسانی، یکی از شهرهای مهم و استراتژیک منطقه بود و به عنوان یکی از پایتختهای تابستانی ساسانیان شناخته میشد. همچنین در برخی منابع تاریخی به نقل از شاهنامه فردوسی، آمده است که انوشیروان این شهر را به دستور همسرش به عنوان یک شهر جدید و آباد بنا نهاد و به همین دلیل به نوشآباد مشهور شد.
کشف شهر زیرزمینی نوشآباد
در سال ۱۳۸۵، یک کشاورز محلی هنگام حفر چاه در منزل خود، به طور تصادفی به ورودی یکی از تونلهای این شهر زیرزمینی برخورد کرد. این اتفاق باعث شد تا مسئولین میراث فرهنگی و باستانشناسان به منطقه اعزام شوند و به سرعت به کاوش و بررسی این سایت بپردازند. با ادامه کاوشها، بخشهای بیشتری از این شهر زیرزمینی کشف شد و به یکی از بزرگترین و پیچیدهترین شهرهای زیرزمینی جهان تبدیل گردید.
کشف این شهر، توجه باستانشناسان، مورخان و کارشناسان میراث فرهنگی را به خود جلب کرد و از آن زمان تاکنون، تحقیقات گستردهای برای درک بهتر از تاریخچه و عملکرد این شهر زیرزمینی انجام شده است. همچنین، تلاشهای زیادی برای حفاظت و بازسازی این میراث باستانی صورت گرفته است تا به عنوان یک جاذبه گردشگری، به همگان معرفی شود.
معماری شهر زیرزمینی نوشآباد
شهر زیرزمینی نوشآباد به دلیل معماری منحصر به فرد و پیچیدگیهای فراوان خود، یکی از شاهکارهای معماری زیرزمینی در ایران و جهان به شمار میرود. این شهر از چندین طبقه تشکیل شده است که در عمقهای مختلفی از سطح زمین قرار دارند و به وسیله تونلها، راهروها و پلهها به یکدیگر متصل شدهاند.
۱. ساختار طبقات
این شهر زیرزمینی به سه طبقه اصلی تقسیم میشود که هر کدام از این طبقات کاربریها و ویژگیهای خاص خود را دارند. در ادامه به توضیح هر کدام از این طبقات پرداخته میشود:
- طبقه اول: این طبقه که کمعمقترین بخش شهر زیرزمینی است، به عنوان محل سکونت موقت و انجام فعالیتهای روزانه مورد استفاده قرار میگرفته است. اتاقهای کوچک و نسبتا ساده، انبارهای کوچک برای ذخیره مواد غذایی و ابزارآلات، و همچنین فضاهایی برای استراحت کوتاهمدت در این طبقه قرار دارند. این طبقه همچنین به عنوان محلی برای نگهبانی و مراقبت از ورودیهای اصلی شهر نیز استفاده میشد.
- طبقه دوم: این طبقه به عنوان محل اصلی پناهگاه در مواقع اضطراری طراحی شده است. اتاقهای بزرگتر و پیچیدهتر، تونلهای متعدد و دالانهایی که به اتاقهای مختلف منتهی میشوند، از ویژگیهای این طبقه است. این بخش از شهر، جایی برای ذخیرهسازی مواد غذایی و آب برای استفاده در زمان طولانیتر بوده است. همچنین، این طبقه دارای فضاهای عمومی برای تجمع و ارتباط بین افراد در مواقع بحرانی بوده است.
- طبقه سوم: این طبقه در عمق بیشتری قرار دارد و به عنوان آخرین پناهگاه و محلی برای مخفیکاری در برابر دشمنان مورد استفاده قرار میگرفته است. این بخش از شهر دارای اتاقهای پنهانی، راهروهای پیچیده و پیچدرپیچ، و چاههای آب عمیق برای تأمین آب مورد نیاز ساکنان بوده است. این طبقه به دلیل عمق زیاد و ساختار پیچیدهاش، در صورت نفوذ دشمن به طبقات بالاتر، به عنوان آخرین سنگر دفاعی عمل میکرده است.
۲. سیستم تهویه
یکی از مهمترین جنبههای معماری شهر زیرزمینی نوشآباد، سیستم تهویه پیشرفته آن است. در این شهر، برای تأمین هوای تازه و جلوگیری از تجمع گازهای مضر، از چاهها و کانالهای عمودی استفاده شده است که جریان هوای تازه را به داخل شهر هدایت میکردند. این چاهها که به «چاههای تهویه» معروف هستند، در نقاط مختلف شهر و به خصوص در بخشهای اصلی و پرتردد، تعبیه شدهاند. همچنین، برای تهویه بهتر، تونلها و راهروهای شهر با شیبهای ملایم ساخته شدهاند تا جریان هوا به صورت طبیعی در تمامی بخشهای شهر گردش کند.
۳. سیستم روشنایی
با توجه به نبود نور طبیعی در شهر زیرزمینی، برای تأمین روشنایی از چراغهای روغنی و شمعهای خاصی استفاده میشد که در فضاهای مختلف شهر قرار داده شده بودند. این چراغها، علاوه بر تأمین نور، باعث میشدند که فضای داخلی شهر گرمتر و دلپذیرتر باشد. همچنین، برخی از اتاقها و راهروها دارای روزنههای کوچکی در سقف بودند که به سطح زمین متصل میشدند و از طریق آنها، نور طبیعی به داخل فضاها نفوذ میکرد.
۴. امنیت و دفاع
یکی از مهمترین ویژگیهای شهر زیرزمینی نوشآباد، ساختار دفاعی و امنیتی آن است. ورودیهای مخفی، تونلهای پیچیده و باریک، و اتاقهای متعدد با دربهای مخفی از جمله تدابیر امنیتی هستند که برای حفاظت از ساکنان در برابر دشمنان به کار گرفته شدهاند. همچنین، در برخی نقاط شهر، اتاقهای دیدهبانی و نقاط استراتژیکی برای مراقبت از ورودیهای شهر و جلوگیری از نفوذ دشمن تعبیه شده است.
کاربردهای شهر زیرزمینی نوشآباد
شهر زیرزمینی نوشآباد، در طول تاریخ کاربردهای متعددی داشته است که هر کدام از این کاربردها به دلیل شرایط خاص زمانی و نیازهای مختلف جامعه بوده است. در ادامه به برخی از این کاربردها اشاره میکنیم:
۱. پناهگاه در برابر حملات دشمنان
با توجه به شرایط سیاسی و نظامی دوران ساسانی و دورههای بعدی، مردم نوشآباد برای محافظت از خود و خانوادههایشان در برابر حملات دشمنان، به این شهر زیرزمینی پناه میبردند. ساختار پیچیده و تدابیر امنیتی این شهر، امکان نفوذ و حمله دشمنان را به حداقل میرساند و مردم میتوانستند تا زمانی که خطر رفع شود، در این شهر مخفی بمانند.
۲. محل زندگی در فصول گرم
با توجه به آب و هوای گرم و خشک منطقه کاشان، شهر زیرزمینی نوشآباد به عنوان محلی مناسب برای زندگی در فصول گرم سال مورد استفاده قرار میگرفت. اتاقهای خنک و زیرزمینی این شهر، ساکنان را از گرمای شدید تابستان در امان نگه میداشت و به آنها امکان میداد تا در محیطی خنک و دلپذیر به زندگی خود ادامه دهند.
۳. انبار مواد غذایی و آب
یکی دیگر از کاربردهای این شهر، ذخیرهسازی مواد غذایی و آب برای استفاده در مواقع اضطراری بود. با توجه به کمبود منابع آبی و خطرات احتمالی ناشی از جنگ و حملات، مردم نوشآباد از این شهر برای ذخیره مواد غذایی و آب استفاده میکردند. چاههای آب و انبارهای مخصوصی که در این شهر قرار داشتند، امکان ذخیره و نگهداری مواد غذایی را برای مدتهای طولانی فراهم میکردند.
۴. انجام فعالیتهای اقتصادی
شهر زیرزمینی نوشآباد همچنین به عنوان محلی برای انجام فعالیتهای اقتصادی، نظیر کارگاههای تولیدی، انبارها، و بازارهای کوچک نیز مورد استفاده قرار میگرفت. این کارگاهها و بازارها، به دلیل امنیت بالای شهر زیرزمینی و دوری از دید دشمنان، میتوانستند به فعالیتهای خود ادامه دهند.
اهمیت فرهنگی و تاریخی شهر زیرزمینی نوشآباد
شهر زیرزمینی نوشآباد، به عنوان یکی از مهمترین آثار باستانی و فرهنگی ایران، دارای اهمیت بالایی است. این شهر، نه تنها نمادی از هوش و دانش مهندسی و معماری ایرانیان در دوران باستان است، بلکه نشاندهنده تاریخ پر فراز و نشیب این منطقه و تلاشهای مردم آن برای حفاظت از جان و مال خود در برابر تهدیدات خارجی است. شهر زیرزمینی نوشآباد، همچنین به عنوان یکی از جاذبههای گردشگری مهم ایران، مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی قرار گرفته است و هر ساله تعداد زیادی از علاقهمندان به تاریخ و فرهنگ ایران را به خود جذب میکند.