باغ دولتآباد
باغ دولتآباد چهار منار از باغهای قدیمی شهر یزد در کشور ایران میباشد بادگیر عمارت بادگیر آن با ارتفاع ۳۳/۸ متر بلندترین بادگیر خشتی شناخته شده در جهان است. باغ دولتآباد در یزد در اواخر دوره افشاریه و در سال ۱۱۶۰ ه.ق توسط علی رضائیان صباغ معروف به (خان بزرگ) که وی سرسلسله خاندان خوانین یزد بود احداث گردید. علی ابتدا قناتی به طول ۶۵ کیلومتر را احداث نمود و آب را از مهریز به یزد و محل کنونی باغ دولتآباد رساند و سپس مجموعه حکومتی (دارالحکومه) خو د را بنا کرد. این باغ با مساحتی در حدود 70000 مترمربع شامل ساختمانها، حوضها و آبنماهای بسیاری بوده که در فضای بین آنها باغهای با درختان انار و انگور و… باگلهای فراوانی زینت بخش محیط بودهاند.
قنات تاریخی عظیم دولتآباد با قدمتی بیش از ۲۰۰ سال از احداث پنج رشته قنات تشکیل شده و از ارتفاعات مهریز سرچشمه میگرفته و پس از مشروب کردن بخشی از زمینهای مهریز و به کار انداختن چند آسیاب آبی و طی بیش از ۵۰ کیلومتر به یزد میرسیده و باغ دولتآباد را آبیاری میکرده. اما این باغ در حال حاضر توسط چاه نیمه عمیق مجاور آبیاری میشود.تقی خان بافقی پدر عبدالرضا خان یزدی و جد سلطانعلی خان وزیر افخم و خانوادههای افخم ابراهیمی و افخمی است. مدارک مربوط به این موضوع در میان اسناد شخصی خانواده افخم ابراهیمی حفظ و نگهداری گردیدهاست.
این باغ از دو بخش کلی اندرونی و بیرونی (جلوخان) تشکیل میشود.
دولتآباد از دیدگاه گونهشناسی عملکردی، باغ «سکونتگاهی-حکومتی» است. به نحوی که باغ بیرونی محل انجام تشریفات حکومتی، مراسم ورزشی و اداره امور شهر بودهاست و باغ اندرونی، بخش خصوصی و اقامتگاهی مجموعه بهشمار میرفتهاست. درباغهای سکونتگاهی-حکومتی، عرصه اندرونی را از سایر عرصهها کاملاً متمایز میکردند و حتی دربان یا حاجبی را برای نظارت بر آن تعیین میکردند.
بخش اندرونی که محل سکونت حاکم و خانواده اش شامل ساختمانهای زیر بوده است
ساختمان هشتی، حرمسرا، بهشت آیین، مطبخ، برج دیدبانی، آبانبار، اصطبل
ساختمان (عمارت) هشتی از مهمترین بخشهای مجموعه بهشمار میرود که در آن، تلفیق جریان هوا و آب به زیباترین شکل صورت گرفتهاست. در این ساختمان با تلفیق باد و آب که درحوضهای داخل ساختمان درجریان است هوای خنک از زیر بادگیر به قسمت شاهنشین و تالارها انتقال پیدا میکند. به همین دلیل به این بنا، ساختمان تابستانه نیز گفته میشود.
این بنا از سه شاه نشین با درهای مشبک٫ اتاقک بادگیر٫ هشتی و دو اتاق پستو تشکیل شده و شکل کلی بنا شبیه به یک هشت ضلعی است، همچنین بادگیر قرار گرفته بر آن نیز از نوع هشت تنبوشه میباشد.
سقف قسمت میانی (هشتی) دارای کاربندی زیبایی که اثر استاد حاجی علی اکبر آخوند است که با سیم گل و دمگیری گچی به طرزی بسیار ماهرانه اجرا شدهاست.
کاربندی:قسمت حد فاصل بین طرح چهار ضلعی تا جایی که ساقه گنبد از آنجا شروع میشود، در صورتی که از تقاطع قوسهای فرعی به وجود آید، کاربندی گویند. به عبارت دیگر کاربندی سازی، نوعی پوشش است متشکل از لنگه طاقهایی با قوس معین که تحت قواعدی هندسی همدیگر را قطع میکنند و قواره اصلی پوشش را به وجود میآورند. کاربندیها، متشکل از باریکهها یا لنگه طاقهایی هستند که از تقاطعشان، استخوان بندی پوشش برای سقف به وجود میآید و اکثر مواقع به صورت اسکلت پوشش دوم و کوتاهتر نسبت به سقف اصلی هستند و گاهی به عنوان سقف اصلی نیز مورد استفاده قرار میگیرند.
نمونه کامل کاربندی را در قرن چهارم هجری در گنبد مقصوره مسجد جامع نایین میبینیم. در سده سوم هجری در مسجد جامع شیراز به نمونهای بر میخوریم که اگرچه کاربندی نیست ولی شباهت کاملی به کاربندی دارد و مقدمهای است برای آغاز کاربندی. فرم پتکانه (طاق بندی) را هم که پیش درآمدی بر آغاز کاربندی است در سده سوم هجری در مقبره امیر اسماعیل سامانی در بخارا میبینیم. از نمونههای کاربندی در سده پنجم میتوان کاربندی شبستان شرقی گنبد خواجه نظام الملک در مسجد جامع اصفهان را نام برد. آغاز سده هفتم مصادف است با یورش مغول به ایران و ویرانیهای بسیار و به دنبال آن نیاز شدید برای ساختن در حد رفع نیازهای ضروری و فوری ازینرو برای استادکار نه حوصلهای است و نه فرصتی که به ظرافتهای هنری در سازهها بپردازد. در نتیجه باید طرحی یکنواخت را رواج داد که مانند یک قالب در شمار زیادی از سازهها بی هیچ نقص و اشکالی اجرا شود. در اینجا کاربندی چاره ساز و گره گشا است و در پاسخ به این ضرورت و فوریت به میدان میآید. به نظر میرسد کاربندی ابتدا در جنوب و مرکز ایران آغاز شد و رفته رفته در دوران تیموری توسط معمارانی نظیر قوام الدین شیرازی و پسرش غیاث الدین به سمرقند و بخارا و خراسان رفت و کمکم در تمام ایران گسترش یافت. یکی از دلایل رواج کاربندی در مرکز و جنوب ایران وجود ساختمایههای اصلی چون خاک مناسب برای تولید خشت خام و هچنین سنگ لاشه بود که به اندازه بسنده و به فراوانی در آن نواحی یافت میشد.