امیر چخماق

امیر چخماق نام میدانی است در بافت تاریخی شهر یزد که مجموعه ای از بناهای مختلف را پیرامون خود جای داده است. از جمله این بناها می توان به بازار، تکیه، مسجد، دو آب انبار و یک بقعه اشاره کرد که از تمام این مجموعه به عنوان یکی از شاخص ترین مجموعه های تاریخی و فرهنگی کشور یاد می شود. هر یک از بناهای این مجموعه دارای ویژگی های منحصر به فردی است که ارزش آن را چند برابر می کند. میدان امیر چخماق یا به قول یزدی ها میرچخماق یکی از نمادهای شهر یزد است که که از آن با عنوان میدان حماسه یزدی ها یاد می شود.

میدان امیر چخماق اثری است مربوط به قرن نهم که توسط امیر جلال الدین چخماق ساخته شده است. او که از سرداران حکومت تیموری بود، با همکاری همسر خود مجموعه امیر چخماق را برای آبادانی یزد بنا کرد. مهم ترین بنای این مجموعه مسجد جامع نو است که در جلوی آن، میدانگاهی بزرگ ایجاد شده است. کمی بعد تر میدان و مسجد را امیر چخماق نامیدند. در دوره صفوی و در زمان حکومت شاه عباس تغییرات زیادی برای بازسازی این مجموعه صورت پذیرفت که مهم ترین آن ساخت چهار سوقی بر روی کاروانسرا بود. همچنین در قرن سیزدهم هم میدان جلوی مسجد و سردر بازار تبدیل به حسینیه شد که احتمالا کاربری امروز حسینیه را نداشته است. در دوره صفویه و در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار هم بخشی هایی به شبستان افزوده و قسمت هایی هم مرمت شد.

مسجد امیر چخماق ، قدیمی ترین بنای میدان است. این مسجد از لحاظ زیبایی و وسعت در جایگاه دوم مساجد شهر یزد قرار دارد. این مسجد از جهات مختلف دارای در ورودی است که دسترسی به آن را راحت کرده است. بخشی از سر در ایوان این مسجد هم با کاشی کاری و معرق مزین شده که در آن کتیبه هایی هم به چشم می خورد. همچنین محراب اصلی مسجد هم از کاشی معرق است و از ساختمان های مقرنس کاری شده تشکیل شده است. در قسمت میانی این محراب سنگ مرمر بسیار خوش تراشی به چشم می خورد. یک نکته جالب در رابطه با مسجد امیر چخماق این است که این مسجد دارای دو شبستان تابستانی و زمستانی است که بنا به اقتضای شرایط آب و هوایی از آن ها استفاده می شده است.

تمامی شهرها یک بازار مرکزی دارد که شریان اصلی اقتصادی شهر است. بازار حاجی قنبر در مجموعه امیرچخماق در دوره پهلوی به واسطه ساخته شدن خیابان شاه به دو قسمت تقسیم شد. همچنین به علت این خیابان کشی برخی فضاهای اصلی آن مانند بازار پنجعلی و بازار ارسی دوزها از بین رفت. در حال حاضر هم قسمت شمالی این بازار رونق اقتصادی بسیار زیادی دارد و انواع مغازه های فروش پارچه، شیرینی، طلا، فرش و… در آن فعالیت می کنند. برخی از کارگاه های صنفی مختلف هم در بازار حاجی قنبر فعالیت می کنند که مهم ترین آن ها عبارتند از: شکارگاه مازاری، کارگاه حلوایی و کارگاه رنگرزی. بازار حاجی قنبر توسط شخصی به نام نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی که حاکم یزد بود، ساخته شده است. او در زمان حکومت خود آثار زیادی را در یزد بنا کرد که یکی از آن ها همین بازار بود که امروزه به حاجی قنبر شناخته می شود. بعد ها هم بر سر در این بازار تکیه ای زیبا و بلندی شبیه به حسنیه های یزد ساخته شد.

تکیه به مکانی گفته می شود که غرفه های زیادی دارد و در هنگام عزاداری و انجام مراسم نخل برداری حاکم در قسمت شاه نشین و بانوان در دیگر قسمت ها مراسم را تماشا می کنند. در قرن 13 و بر سر در بازار این میدان دو مناره بزرگ وجود داشت که بر اثر فعل و انفعالات دوره پهلوی بخشی از جداره اصلی تکیه باقی ماند که در حال حاضر به عنوان تنها جداره اصلی میدان امیر چخماق شناخته می شود. بخش میانی این تکیه نسبت به سایر طاق نماها ارتفاع بیشتری دارد و دلیل این امر هم به احتمال زیاد این است که این قسمت مکانی برای بزرگان شهر بوده است تا به عنوان ارشد ترین مقام های دولتی در مرکز تکیه قرار گیرند و به تماشای تعزیه مشغول شوند. مناره های تکیه هم بر بالای قسمت میانی قرار دارد که شکوه خاصی را به آن بخشیده است. در آن دوره موذنین به بالای این مناره ها می رفتند و بانگ اذان سر می دادند. همچنین ورودی بازار حاجی قنبر هم از غرفه میانی این تکیه است و ورودی به آب انبار نیز از طریق یکی از غرفه های ضلع غربی تکیه امکان پذیر است. به طور کلی باید بگوییم با وجود آن که از ساخت مناره های این تکیه در حدود 80 سال می گذرد ولی با این حال طوری طراحی شده اند که معرف نوع مخصوصی از معماری شهر تاریخی یزد است.

در مجموعه تاریخی امیر چخماق سه آب انبار وجود دارد که یکی از آن ها با نام آب انبار میدان از بین رفته است و در حال حاضر دو آب انبار باقی مانده که از آن ها به عنوان بنای تاریخی یاد می شود. این آب انبارها در حدود 40 سال پیش همچنان مورد استفاده مردم بوده است؛ ولی در حال حاضر با ورود شبکه آب لوله کشی شهری، این آب انبارها به دست فراموشی سپرده شده اند. آب انبار میدان که به فرمان امیرچخماق همراه با مسجد با شکوه این مجموعه در ضلع غربی میدان ساخته شد، در زمان احداث خیابان از بین رفت و در حال حاضر هم اثری از آن دیده نمی شود.

ولی همان طور که گفتیم هنوز دو آب انبار دیگر در مجموعه وجود دارد که اسامی آن به شرح زیر است. اولین آب انبار با نام آب انبار پنج بادگیر یا ستی فاطمه شناخته می شود که به دستور حاکم وقت یزد و برای استفاده مردم احداث می شود. دیگر آب انبار آب انبار تکیه یا حاجی قنبر است که در کنار بازارچه و با موافقت امیر چخماق و به دستور و هزینه نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی در بازار احداث شد. دیدنی ترین جلوه های تاریخی میدان امیر چخماق نخل بسیار بزرگ و تاریخی است که در شرق این میدان واقع شده و به نخل حیدری ها مشهور است. به گفته کارشناسان این نخل از دوره صفویه یعنی در حدود 450 سال پیش در این مکان بوده است و به اعتقاد برخی از آن ها این نخل قدیمی ترین نخل موجود است. این نخل یک تابوت چوبی عظیم است که در مراسمی تحت عنوان نخل گردانی به وسیله مردم حمل می شود و یکی از نمادهای عزاداری ماه محرم محسوب می شود. این نخل از مجموعه مشبکی از چوب های تراشیده شده با گره چینی ها و تیرهای بزرگ ساخته شده است و طرح کلی آن به شکل درخت سرو که نماد آزادگی است می باشد.