آتشکده زرتشتیان یزد
آتشکده زرتشتیان یزد محل نگهداری آتش مقدس زرتشتی در یزد و نیایشگاه زرتشتیان ساکن این شهر است.
ساختمان اصلی آتشکده زرتشتیان یزد بر ارتفاعی حدود یک متر چهل سانتیمتر بالاتر ازسطح زمین و در میان حیاط بزرگی که درختان همیشه سرسبز سرو و کاج آن را پوشانده، قراردارد. نقش فروهر و سرستونهای سنگی آن زیبایی ویژهای به این بنا بخشیده و روبروی این بنا حوض آبی قرار دارد. اینکه آتشکدهها کنار آب باشند از خصوصیتهای آتشکدهها بودهاست .سرستونهای سنگی جلو تالار ساختمان اصلی و سنگهای گلدار پای دیوارها کار هنرمندان اصفهانی است. این هنرمندان سنگها را در اصفهان تراشیده و سپس تا یزد بردهاند. نقش کاشیهای فروهر بر بالای سردر ورودی، کار هنرمندان کاشیکار یزدی است و معماری کل این بنا از معماری آتشکدههای پارسیان تأثیر پذیرفتهاست.
در سالهای بسیار دور برای روشن کردن آتش، کبریت یا وسیله ای دیگر در اختیار نبود به همین منظور در یک مکان، آتشی همواره روشن بود تا مردم بتوانند روزانه گُلی از آن آتش برداشته و اجاق خانههای خود را روشن کنند. به این مکان آتشکده میگفتند. (“کَده” در زبان فارسی دَری به معنی خانه و «آتشکده» به معنای خانه آتش است وظیفه آوردن آتش از آتشکده بر عهده فرزندان خانواده بود به همین دلیل خانواده ای که فرزند نداشت اجاقش خاموش یا به عبارتی کور بود که اکنون متوجه میشویم ریشه ضربالمثل ایرانی «فلانی اجاقش کور است» از کجا نشأت میگیرد. به همین دلیل یکی از آرزوهای شیرین برای هر خانواده این جمله بود: اجاقت سبز باد .شغل ایرانیان باستان کشاورزی و مبنای زندگی آنها بر اساس نور و گرمای خورشید بود. هم چنین نور، گرما و روشنایی در دسترس مردم روی زمین آتش است. به همین دلیل آتش یکی از مهمترین و مقدسترین عناصر در زندگی بشر محسوب میشود. بعد از کشف آتش بود که فرهنگ و تمدن نیز شکل گرفت.
ذات آتش گِرد آن نشستن است و به مرور زمان آتشکده تبدیل به مکانی برای گردهمایی و برگزاری جشنها و آیینهای مذهبی زرتشتیان شد. قبل از آن نیز به عنوان دادگاه مورد استفاده قرار میگرفت که در آن موبد به دادرسی مردم میپرداخت. ورود به این نیایشگاه همیشه برای نیایش کنندگان با آدابی همراه بودهاست. از جمله پاکیزگی زنان و مردان. مردان باید برای ورود با کلاه سفید و زنان با روسری سفید و لباس رنگ روشن و بدون کفش وارد شوند. آتش مقدس درون مجمر بزرگی از جنس برنز است و شخصی به نام «هیربد» مسئول روشن نگهداشتن آن است. بازدیدکنندگان این آتشکده میتوانند این آتش همیشه فروزان را از پشت دیوار شیشهای ببینند.
آتشی که درون آتشکده زرتشتیان یزد میسوزد بیش از ۱۵۰۰ سال است که روشن ماندهاست. این آتش فروزهای است از آتش آتشکده کاریان در لارستان که به یزد آورده شد و نزدیک به ۷۰۰ سال در آنجا روشن نگه داشته شد و سپس در سال ۵۲۲ خورشیدی (۱۱۷۴ میلادی) به اردکان (روستای ترک آباد) برده شد و نزدیک به ۳۰۰ سال نیز در ترک آباد بود و در سال ۸۵۲ خورشیدی (۱۴۷۴ میلادی) از ترک آباد به یزد برده و نگهداری شد. نخست در محلهای به نام «خلف خان علی» در خانه یکی از موبدان بزرگ به نام «موبد تیرانداز آذرگشسب» نگهداری میشد و در سال ۱۳۱۳ پس از ساخته شدن این آتشکده به درون آن برده شد.
در اساطیر ایرانی که در اوستا منعکس شدهاند نام سه آتش اساطیری وجود دارد. آتش فرنبغ، آتش گشنسب و آتش برزین مهر. در اساطیر آمده که هرسه این آتشها بر پشت گاو اساطیری سریشوک در دوره تهمورث نگهداری میشد. شبی بر اثر طوفان این آتشها به دریا میریزند و از آنجا در حال سوختن به مردم روشنایی میبخشند. فرنبغ با موبدان، گشنسب با جنگجویان و فرمانروایان و برزین مهر با کشاورزان پیوند داشت.
آتش آذرگشنسب آتشی اساطیری است که حسب روایتهای سنتی ساخت آن را به کیخسرو نسبت میدهند. این آتش در آتشکدهای به همین نام در گنزک یا شیز آذربایجان جای داشتهاست و آتش خاندان شاهنشاهی ساسانی بهشمار میرفتهاست. پژوهشگران بر این باورند که بقایای تخت سلیمان در کنار دریاچه، همان آتشکده آذرگشنسب دوره ساسانی است. شاهان معمولاً نذر و نذوراتی را به آنجا تقدیم میکردهاند. برای نمونه بهرام گور گوهرهایی که از خاقان ترک و همسرش گرفته بود را به آنجا داد. خسروپرویز هم آمده که نذر کرده بود اگر بر بهرام چوبین فایق آید زیورهای زرین و سیمین به آنجا بفرستد و نقل شده که چنین هم کرد.
آتش دیگر آذرفرنبغ بودهاست که مربوط به موبدان و روحانیان میشده و ظاهراً در کاریان لارستان قرار داشتهاست. عنوان شده که این آتش ابتدا در خوارزم بوده و سپس به فارس برده شدهاست. برخی انتقال آن به فارس مربوط به دورهٔ گشتاسب و برخی مربوط به زمان خسرو یکم انوشیروان میدانند. آتشکده کاریان در جنوب ایران در سر راه لار به سیراف قرار داشته و امروز نیز بقایای آتشکدهای عظیم در آنجا وجود دارد. در کتیبهای که در آن آتشکده وجود دارد، نوشتهشده که سی هزار دینار برای آنجا هزینه شدهاست. ساسان نیای ساسانیان تولیت آن آتشکده را عهدهدار بودهاست.
آتش آذربرزین مهر از دیگر آتشهای اساطیری دین زرتشتی میباشد که بنظر میرسد مکان اصلی آن در نیشابور بودهباشد. این آتش مختص برزیگران و کشاورزان و پیشهوران بوده و ساخت آن را به گشتاسب نسبت دادهاند. در برخی منابع مزدیسنی نیز آمده که زرتشت هنگام نزول به بارگاه گشتاسب آذر برزین مهر را در دست خود داشت و همو بود که آن آتشکده را مرمت نمود. خاورشناسان مکان روستاهای داورزن و نیز ریوند را به عنوان مرکز احتمالی این آتشکده یاد کردهاند. در دوره اسلامی نیز گزارشهایی مبنی بر وجود یک آتشکده عظیم در نیشابور وجود دارد.