موزه آب
موزه آب یکی از دیدنی ترین موزه های یزد است که همزمان با برگزاری اولین همایش بین المللی قنات در اردیبهشت 1379 در یزد افتتاح شد.
ساختمان موزه متعلق به شرکت آب منطقهای یزد در یکی از منحصربهفردترین خانههای مسکونی دوره قاجار که به خانه کلاهدوز معروف است، قرار دارد. این بنا 720 متر مربع مساحت دارد. از زیر این بنا دو قنات به نام های رحیم آباد و زارچ می گذشت. قنات زارچ با قدمت 2000 ساله با کانالی به طول 75 کیلومتر در زیر حیاط عمارت همچنان ادامه دارد.
این بنا یک هنر معماری بسیار زیبا و منحصر به فرد است. این بنا در 5 طبقه است و شعبه رهیز آباد و زارچ کاریز از طبقه اول آن می گذرد. طبقه دوم که در عمق 10 متری قرار دارد به شکل هشت ضلعی بوده و به دلیل دمای ثابت محل مناسبی برای نگهداری و نگهداری مواد غذایی بوده است. در این قسمت حوضی وجود دارد که هنگام عبور آب قنات هوا را خنک و مطبوع نگه می دارد. طبقه سوم که زیرزمین خانه است دارای اتاق ها و راهروهای متعددی است که در روزهای گرم تابستان به دلیل خنکی خاصی که در آنجا وجود داشت و نبود وسایل سرمایشی مخصوص ساکنان آن بودند.
طبقه چهارم که در طبقه همکف قرار دارد از بخش های مختلفی مانند اتاق های پنج دری، سالن، اتاق ارسی، آشپزخانه و اتاق خدمه تشکیل شده است. طبقه پنجم پشت بام خانه است. در این طبقه چاهی وجود داشت که دو زهکش از آب چرخ چاهی استفاده می کردند و آن را در چاهی که هنوز وجود دارد می ریختند و آن را پر می کردند تا از طریق دو شیر برای اهل خانه استفاده شود. پشت سرچشمه اصلی، حوض کوچکی وجود دارد که پر از آب شده و فواره های حوض در داخل حیاط فوران کرده است. نقوش گچی ساختمان خانه کلاهدار در نوع خود بی نظیر است و به نقوش گیاهی معروف است. این نقشه ها شامل نقش گل ها، گیاهان و حیواناتی است که در سال های اخیر توسط معماران برای حفظ زیبایی خود بازسازی شده اند.
این موزه به دلیل مجاورت با میدان امیر چخماق، گردشگران زیادی را به خود جذب می کند. در این موزه آثار و بناهای تاریخی مرتبط با آب از قبیل تجهیزات حفر قنات، دستگاه های حجم سنجی آب، تجهیزات روشنایی قنات، اسناد خرید و فروش آب و وقف نامه های قدیمی، کتابچه های میراب و اسناد توزیع آب، ظروف نگهداری و … حمل آب و بسیاری از لوازم با ارزش دیگر ذخیره می شود.
تعدادی از اشیایی که در موزه آب یزد نگهداری می شوند به دلیل قدمت بسیار کم نظیر هستند. به عنوان مثال موزه های متعددی از هزار سال پیش در این موزه به نمایش گذاشته شده است که در ذیل کتب مختلف تاریخی به آنها اشاره شده است. همچنین ظرفی شیشهای با لولههای کناری در موزه وجود دارد که صدها سال پیش، آب را در آن ریخته و در قسمت بالایی برف ریخته است. از آنجایی که این ظرف دو جداره است، برف به مرور زمان آب می شود و به دلیل ورود حشرات به آن، همیشه خنک، تازه و عاری از هرگونه آلودگی است.
قنات یا کانال آبراه یا کانالی است که در زیر زمین حفر می شود تا آب به سطح آب برود. این جو یا کانال در اعماق زمین برای اتصال رشته چاه هایی است که از مادر چاه سرچشمه می گیرد. مادر چاه معمولا چشمه زیرزمینی است. از قنات ها برای هدایت و مدیریت آب برای کشاورزی و سایر اهداف استفاده می شود. این کانال قنات ممکن است چندین کیلومتر به زمین برسد و به آن خروجی دهانه کاریز یا سر قنات یا دهانه چاه می گویند. قنات یکی از منابع اصلی تامین آب بود و همین کاریزها بودند که ظرفیت آبرسانی به مزارع بیش از 60 هزار روستای کشور را داشتند.
مفهوم ساخت قنات در اوایل هزاره اول قبل از میلاد به مناطق خشک کوهستانی ایران گسترش یافت و به کشاورزان این مناطق اجازه داد تا در دورههای طولانی خشکسالی زمانی که آب سطحی در دسترس نبود به کشت محصولات بپردازند. این قنات ها به تدریج در سایر نقاط جهان رواج یافتند و اکنون قنات های زیادی از چین تا مراکش و حتی در قاره آمریکا وجود دارد. ایرانیان باستان چندین هزار سال پیش دست به این ابتکار جدید زدند و آن را کاریز یا کهریز نامیدند. اولین قنات ها و طولانی ترین قنات جهان در ایران قرار دارد. با این اختراع که در نوع خود در جهان بی نظیر است، می توان مقدار قابل توجهی از آب های زیرزمینی را جمع آوری و به سطح زمین آورد که مانند چشمه های طبیعی، آب آن در تمام سال از زمین به سطح زمین می ریزد. گرد بدون هیچ ابزار کمکی چرخش. کاریز ساخته علمای ایرانی. این حرفه یک ساعت آبی و یک آسیاب آبی با خود آورده است. با وجود گذشت چندین هزار سال از اختراع آن، این روش استفاده از آب همچنان در برخی از روستاها و مناطق مسکونی، کشاورزی و دامداری کشور رایج است و حتی رکن اصلی کشت در مناطق خشک است.