مسجد وکیل

مسجد وکیل، شیراز به شهر شعر، شراب، باغ و گل و بلبل معروف است. شاعران معروف زیادی در این شهر زندگی می کردند و همین موضوع باعث شهرت جهانی شیراز به شهر شعر شده است . یکی دیگر از نمادهای این شهر باغ است . باغ در فرهنگ ایرانیان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و شیراز نیز از قدیم به داشتن باغ‌های بسیار و زیبا مشهور بوده‌است. کریم خان زند شیراز را در سال ۱۱۸۰ هجری قمری (۷–۱۷۶۶ میلادی) به‌عنوان پایتخت سلطنت خود برگزید. در این دوران شیراز رونقی دوباره یافت و بر جمعیت آن افزوده‌شد. در دوره کریم‌خان استادکاران و کارگران از سراسر ایران به شیراز آورده شدند. گفته شده‌است که تنها ۱۲٬۰۰۰ تن در ساختن خندق جدید دور شهر شرکت داشتند. به دستور کریم‌خان بناهای متعددی مانند ارگ جدید شهر، بازار وکیل، دیوان‌خانه، توپ‌خانه، یک مسجد باشکوه و چند هزار مسکن برای مردم بنا شد. یکی از معروف ترین بناهای ساخته شده توسط خان زند مسجد وکیل است. با پرواز ما همراه شویم تا با این بنای باشکوه آشنا شویم.

تاریخچه مسجد وکیل

براساس اسناد موجود تاریخی احداث مسجد وکیل در سال ۱۱۸۷ هجری قمری بوده است. اطلاعات تاریخی نشان می دهد. معماران و سازندگان مسجد زیبای وکیل شیراز، همزمان با احداث ساختمان میدان و بازار به احداث این اثر تاریخی مشغول شدند. نردیکان کریم خان زند تحت نظارت او بر ساخت مسجد وکیل نظارت داشته اند. گفته شده است کریم خان زند خود علاقه زیادی به معماری داشته است و در طراحی بیشتر  ساختمان هایی که دستور ساختش را داده بود دخالت داشته است. مسجد زبیای وکیل را نیز نمادی از دیدگاه وکیل الرعایا دانسته اند. مسجد وکیل با وجود زیبایی بی نظیرش، طرحی ساده داشته. در معماری زمان زندیه ساخت مناره های باشکوه و گنبد خانه رونق داشته است. نبود گنبدخانه و سادگی از دیدگاه های کریم خان زند است. در ساخت مسجد وکیل بیشتر به راحتی و آسایش مردم توجه شده است.

معماری مسجد وکیل

مسجد وکیل در زمینی به وسعت 12 هزار متر مربع بنا شده است. زیر بنا مسجد در حدود 9000 متر مربع است.  مسجد وکیل شامل شبستان ‌ها، صحن و سرا و رواق‌های زیبای است. این مسجد با دو ایوان طوری طراحی شده است که علاوه بر جذابیت و شکوه خارق‌العاده، دارای آرامش و صفای خاصی است و مردم در آن احساس راحتی می کنند. وقتی مردم از کار روزمره دست می کشند با ورود به مسجد با لذت بردن از زیبایی‌های با شکوه این مسجد  احساس راحتی نیز داشته باشد.. این مسجد بر اساس معماری سنتی و مکتب اصفهانی ساخته شده است. کاشی کاری صحن و ایوان‌های شمالی و جنوبی نیز فوق العاده و از انواع هفت رنگ و معرق می‌باشد. هنر کاشی‌کاری، حجاری، میناکاری و خوشنویسی  در این مسجد همه بینندگان را وادار به تمجید از این اثر می کند.

مسجد وکیل در سفرنامه به سوی اصفهان پیرلوتی این گونه معرفی شده‌است:  امروز خوشبختانه موفق شدم وارد مسجد کریم خان شوم بی شبهه اگر مدتی در این جا بمانم به همه محل‌هایی که دخول به آن‌ها اکنون به‌طور کامل برایم ممنوع است، وارد می‌شوم. مردم این شهر نسبت به من بسیار ملایم و مهربانند. خطوط و نقوش معماری مسجد، ساده و بی‌آلایش است، ولی در همه جا، میناکاری و رنگ‌های سبز و قرمز دیده می‌شود و این تجمل به حد افراط رسیده‌است هیچ قسمتی از دیوار را نمی‌توان یافت که به دقت میناکاری نشده باشد. اکنون در کاخی لاجوردین و فیروزه فام هستیم.”

بخش های مختلف مسجد وکیل

 بخشش ورودی

پس از  گذشتن از خیابان طالقانی به  ورودی زیبا و باشکوه  مسجد وکیل می رسیم. در منابع تاریخی محل قرار گرفتن مسجد وکیل در انتهای راسته شمشرگرهای بازار وکیل قرار داشته است. ورودی مسجد وکیل دارای دو درب چوبی بسیار زیبا است که در دوره قاجار نسب شده است. این درب چوبی دارای 8 متر ارتفاع و 3 متر عرض دارد. تزئینات ورودی مسجد وکیل شیراز از کاشی هفت رنگ و معرق است. در دوطرف ورودی مسجد، دو سنگ که به پیرنشین معروف است قرار دارد. در بالای این دو پیرنشین به صورت قرینه از تزئینات معرق استفاده شده است. همچنین در این قاب ها از طرح درخت زندگی و طرح شاه عباسی استفاده شده است. طاق ورودی مسجد وکیل دارای یک معماری منحصر به فرد است و با کاشی هفت رنگ تزئین شده و نقش کاشی هاگل و مرغ می باشد. بالای ورودی مسجد وکیل شیراز با  مقرنس کاری بسیار زیبایی و کاشی بی نظیر تزئین شده است و زیبایی ورودی بنا را دو چندان کرده است. در بالای طاق ورودی آیات سوره توبه با خط ثلث با زمینه لاجوردی نوشته شده است. بعد از ورود به مسجد به هشتی زیبایی می رسیم. در این هشتی دو کتبه زیبا مربوط به دوره قاجار با مزمون کارهای خیره انجام شده نصب شده است. در بالای دو کتبه حدیثی از پیامبر (ص) نوشته شده در زمینه لاجوردی.  در سقف این هشتی و مسیرهای عبور  برای وارد شدن به صحن مسجد شاهد ذکر «لا اله الا الله»  و اسم های علی و محمد خواهید بود. این نوشته ها به خط کوفی است.

هشتی یا دهلیز مسجد وکیل

بعد از ورودی، به هشتی یا دهلیز مسجد وکیل شیراز می رسیم. در این قسمت دو کتیبه سنگی روبروی در ورودی بر روی دیوار نصب شده است. ابعاد این کتیبه ها متفاوت و هر دو متعلق به دوره قاجار هستند. از دو در سمت چپ و راست این دهلیز وارد حیاط مسجد وکیل شیراز می شویم که احتمالا یکی از ورودی ها مربوط به خانم ها و ورودی دیگر مربوط به آقایان بوده، اما در سمت چپ ورودی یک راهرو وجود دارد که ما را به قسمت چاه آب اصلی مسجد می رساند که در قدیم الایام از طریق این چاه، آب مسجد تامین می شده و به جز سقف راهرو، تزئینات خاصی ندارد. بالای دو کتیبه سنگی و بر روی کاشی و زمینه لاجوردی، حدیثی از پیامبر (ص) نوشته شده و اطراف این قاب، کاشی هایی مزین با نام محمد و علی به خط کوفی وجود دارد که در قسمت های مختلف دهلیز به خصوص سقف آن،با هنر کاربندی ترکیب شده است.

حیاط و صحن مسجد

حیاط مسجد وکیل به شکل مستطیل  ساخته شده  و ابعاد آن۶۰ در ۶۵ متر است. در میان این حیاط، حوضی سنگی  از جنس گندمک قرار دارد که ابعاد کنونی آن ۴۰ در ۵۰ متر است. مسجد وکیل در قسمت شمال شرقی ، حیاط کوچک دیگری  دارد به طول  تقریبی  ۳4 در 19 متر و یک حوض سنگی مشابه حیاط اصلی از جنس سنگ گندمک درآن کار شده است. اب این حوض توسط چاهی که در حیاط کناری بوده است پر می شده و لبه های سنگی حوض به گونه ای زیبا طراحی شده بود  و مردم بازار به راحتی در کنار حوض به گرفتن وضو مشغول می شده اند.  

شبستان

شبستان مسجد وکیل مساحتی در حدود 5 هزار متر دارد.  شبستان دارای 48 ستون سنگی با طرح و نقش زیبا مارپیچ است. این نقوش مربوط به دوره زندیه است. شبستان مسجد وکیل ارتفاع مناسبی نسبت به شبستان مساجد دیگر دارد. در شبستان مسجد وکیل شیراز تنها پوشش ردیف چشمه رو به روی به محراب کاشی کاری شده و در بقیه چشمه ها تزئینات  آجری دارند. قسمتی از طاق شبستان با آیات قران کریم بر روی کاشی های لاجوردی با خط نسخ و ثلت سفید تزئین شده است. از دیگر زیبایی های  این شبستان وجود منبری است که جنس آن کاملا از مرمر بوده، دارای یک منبر 14 پله ای است. به منظور زیباکردن هرچه بیشتر این منبر به دستور کریم خان زند سنگ های مرمر این پله ها از مراغه به شیراز آوره شده است. قسمتی از این سنگ مرمر نیز برای تزئین قبر حافظ استفاده شده است. محراب شبستان مسجد وکیل در سمت راست منبر قرار دارد از بخش­های دیدنی این شبستان است. این محراب با کاشی هفت رنگ و با نقوش گل و بته تزئین شده و  سقف آن مقرنس‌کاری شده است.در مسجد وکیل ارتفاع کم و عتاصری مرتفعی مانند گنبد و مناره ندارد و استفاده از بافت آجری نسب به مساجد دیگر مردم وار تر است.مسـجد وکیل به دلایلی مانند  ارتفاع کمتـر و  فقدان عناصر مرتفـع و غالبی چون گنبد خانه و مناره و استفاده از بافت صمیمانه تر آجری مردم وارتر است. این نشانه تلاش و تمایل وكيل الرعايا در نزدیک تر نمودن مقام و موقعیت حاکم نسبت به توده مردم است.

شبستان شرقی یا شبستان زمستانی مسجد وکیل

علاوه‌ بر شبستان با شکوه و بزرگ که در ضلع جنوبی ساخته شده، شبستان دیگری در ضلع شرقی مسجد وکیل شیراز وجود دارد. این شبستان را برای استفاده در روزهای سرد زمستانی، به صورت سرپوشیده ساخته‌اند. شبستان زمستانی مسجد وکیل از سقفی آجری ایجاد شده است. این شبستان دارای ۱۲ ستون یک شکل و یک اندازه است. ارتفاع هر کدام از این ستون‌های به ۵ متر می‌رسد. ب سر در و دیوارهای این شبستان با کتیبه‌هایی مزین به آیات قرآن کریم تزئین شده است. درحال‌حاضر نماز جماعت در در این شبستان برگزار می‌شود. شبستان شرقی، با یک در به صحن مسجد و با در دیگری به بازار وکیل متصل است.

ایوان شمای یا طاق مروارید

یکی از جذاب ترین بخش  مسجد وکیل ایوان شمالی آن است که به دلیل کاشی‌کاری‌های منحصربه فرد، به آن طاق مروارید هم می‌گویند. این طاق با 20 متر ارتفاع، 12 متر عرض و 4 متر عمق ساخته شده و بر بالای آن، دو گلدسته ساخته اند.

تمام قسمت های طاق مروارید با کاشی‌های هفت‌رنگ و نقوش مختلف پوشیده شده است. بر روی کتیبه‌ای که وسط سقف قرار گرفته، طرح زیبایی از درخت زندگی دیده می‌شود و  اطراف آن را نقوش گل و بوته احاطه کرده‌اند. در بالای سقف نیز، نقش گل و طرح‌های اسلیمی به چشم می‌خورد. دیوار داخلی طاق ، به 5 قاب تقسیم شده و کاشی‌های هر یک از این قاب‌ها طرخ های مختلفی دارد.

ایوان جنوبی

به قرینه ایوان شمالی، ایوان جنوبی مسجد قرار گرفته است. این ایوان هم به زیبایی ایوان شمالی است.با کاشی‌کاری‌های هفت رنک زیبا و کم‌نظیر.. دیوارهای داخلی ایوان جنوبی، از چهار قاب کاشی‌کاری تشکیل شده که دو قاب آن محرابی‌ شکل و 2 قاب، ترنجی‌شکل هستند. ازاره‌های ایوان که از جنس مرمر سبز هستند.