حمام وکیل

حمام وکیل، شیراز ازکهن ترین شهرهای ایران زمین، با اب و هوای متبوع طی قرون گذشته دوران با شکوهی را پشت سر گذاشته. در طول قرون گذشته مرکز فرهنگی و میراث غنی ادبی ایران زمین بوده است. این شهر بزرگان زیادی را در خود جای داده است مانند حافظ و سعدی و ملاصدرای شیرازی. طی قرون گذشته به دستور امرا وقت بناهای زیبایی در این شهر ساخته شده و به یادگار مانده است. در زمان حکمرانی کریم خان زند، شیراز به عنوان پایتخت انتخاب شد. خان زند دستور به ساخت و با شکوه  ترکردن شیراز داد. طی دوران کریم خان بناهای بسیاری در این شهر ساخنه شد. ازجمله مجموعه زندیه است. حمام وکیل یکی از این اماکن است . با پرواز ما همراه شویم تا با این بنا زیبا بیشتر آشنا شویم.

تاریخچه حمام وکیل شیراز

حمام وکیل در سال 1187 قمری ساخته شده است. ساخت این بنا به دستور کریم خان زند  صادر شد. طی دوره های بعد مخصوصا دوره قاجار تزئینات متنوعی به این بنا افزوده شده است. در دوران قاجار قسمت هایی از حمام وکیل با ساروچ پوشیده شده  و تزئیناتی بروی آن انجام گرفت است. حمام وکیل تا دوران پهلوی دوم مورد استفاده قرار می گرفته. در دورانی نیز از  آن به عنوان زورخانه استفاده شده است. با تخریب بعضی از از دیوار و سقف این مکان، این حمام تعطیل شد. با تلاش مسئولین وقت در سال 1351 این حمام بازسازی شد و بعد از انقلاب کاربری آن تغییر کرد و تبدیل به سفره خانه و رستوران شد. به دلیل خرابی های متعدد  و پس از بازسازی مجدد دوباره کاربری آن تغییر پیدا کرده و به موزه تبدیل شد. هم اکنون در بخش های مختلف آن مجسمه هایی را می بینید که هر کدام مخصوص انجام کاری است و تداعی کننده فرهنگ و زندگی سال های گذشته است. همزمان با این بنای زیبا، کریم خان زند دستور به ساخت مسجد، بازار، آب انبار وکیل، سربازخانه، کاروان سرا، ارگ و… داده است. اکثرا این بنا در نزدیک حمام وکیل قرار دارد. حمام وکیل یکی از زیبا ترین و مهم ترین سازه هایی است که توسط کریم خان ساخته شد تا جایی که هم اکنون نیز به عنوان یکی از مهم ترین جاذبه های دیدنی شیراز به شمار می رود.

آداب و رسومات حمام

در گذشته حمام به غیر از آنکه محلی برای استحمام و شتوشو و نظافت باشد کاربردهای دیگری نیز داشته است. ملاقات های مهم حکمران ها و افراد حکومتی ، مذاکرات دولتی، خواستگاری، حنا بندان، مراسم عروسی، تجارت، حجامت، امور بهداشت دندان، سلمانی، حمام زایمان، حمام دامادی و … در حمام انجام می گرفته است.

معماری حمام وکیل شیراز

حمام وکیل از جمله بناهایی است که در سال 1187 هجری قمری به دستور کریم خان زند در محله میدان شاه، جنب مسجد وکیل و بازار، با 8660 متر مربع زیر بنا، 120 متر طول و 80 متر عرض ساخته شده است. معماری حمام وکیل مربوط به دوران زندیه است. قسمت دیگر معماری این بنا مربوط به دوره  قاجار می باشد. تزئینات و معماری این حمام مورد بررسی دقیق قرار داده و نتیجه گرفته شد برای ساخت حمام وکیل از معماری دوره صفوی الهام گرفته اند. معماری به کار رفته در حمام وکیل بسیار جذاب و دقیق بوده و بخش های مختلف آن دارای معماری منحصر به فردی است. ورودی حمام کوچک است و هشتی حمام از سطح زمین پایین تر است. راهروهای زاویه دار در ابتدای ورودی باعث می شود تا هوای سرد از بیرون به داخل حمام وارد نشود و هم چنین هوای گرم داخل نیز از آن خارج نگردد. استفاده از آهک که در دیوارهای حمام و سقف آن به کار برده شده، مانع نفوذ رطوبت می شود. حمام وکیل بر اساس معماری استاندارد و بسیار پیشرفته ساخته شده است. وجه تمایز حمام وکیل این است که نور آن توسط جام هایی که در سقف حمام وکیل طراحی شده اند تامین می شود.  چند سکوی مخصوص برای رختکن در حمام وکیل وجود دارد. نقاشی های تحسین برانگیز بر روی دیوارهای حمام وکیل مضامین جالبی از اساطیر ایرانی، حماسی و روایات مذهبی دارد که ریشه محکمی در باورهای مردم دارد. یکی از جالب ترین بخش های این حمام طاقچه است. دیگر بخش های حمام وکیل شامل رختکن، گرمخانه و خزینه است. سربینه حمام وکیل هشت ضلعی است که در آن هشت ستون رنگی سقف گنبدی بنا را نگه داشته است. نقوش زیبای تصویر حضرت علی(ع) و شمشیر معروفش ذوالفقار، داستان های شیرین و فرهاد، بیژن و منیژه به روش گچ بری در زیر سقف حمام وکیل به تصویر کشیده شده است که نگاه هر کسی را به خود جذب می کند. چنین ویژگی این حمام ان را به عمارت قابل توجه و تحسین برانگیز سلسله زند تبدیل کرده است.

بخش های مختلف حمام وکیل شیراز

نور گیر حمام وکیل

در سقف حمام وکیل به منظور تامین نور از شیشه های رنگارنگ محدب استفاده شده است

ورودی و هشتی

حمام وکیل دارای ورودی کوچکی است که با آجر ساخته و دارای نقش های زیبایی با آجر است که برای هر بیننده ای چشم نواز است. سردر حمام در دوره قاجار به ورودی حمام اضافه شد. بعد از عبور از راهرو وارد یک هشتی می شویم که به زیبایی نقوشی در سقف آن به تصویر کشیده شده است. بعد از این هشتی وارد رختکن می شویم. بخش های مختلف حمام به گونه ای بوده است که گرما درون حمام حفظ می شده است. شیب ملایم از وردی حمام و جدا شدن فضای داخای با بیرون توسط هشتی و راهرو ها باعث شده که هوای سرد بیرون وارد حمام نشود و افراد به راحتی در رختکن لباس خود را تعویض و دلواپسی سرما خوردگی را نداشته باشند.

سربینه

بخش بزرگ حمام قسمت سربینه می باشد که به صورت هشت ضلعی ساخته شده. قسمت سربینه حمام از زمین پایین تر است تا در زمان تعویض لباس مردم کمتر سرما را حس کنند و سرما نخورند. در سربنه حمام تزیینات  جالبی به کار رفته  است.چندین ستون از جنس سنگ حجاری شده و طاق های زیبای آن. بر روی ستون ها با مقرنس های زیبا کار شده است که زبیایی خاصی را به این بخش از حمام می دهد. در دوره قاجار تزئینات دیگری به این مکان افزوده شده است. نقش های مختلف و تزیینات به کار رفته در حمام داستان های زیادی را روایت می کنند. در این قسمت حوض هشت ضلعی قرار گرفته که جذابیت ویژه ای به این بخش داده است. چندین سکو  نیز در این مکان قرار دارد که مخصوص افراد سرشناس بوده است. در این مکان تعدادی حوضچه کوچک قرار داشته است که مردم زمانی که می خواستند از حمام خارج شوند با استفاده از آب سرد درون حوض ها و قرار دادن پایشان درون آن، دمای بدنشان را پایین می آوردند تا سرما و هوای بیرون باعث سرماخوردگی آن ها نشود. در زیر سکوها نیز بخش هایی وجود داشته است که افراد کفش های خود را در آنجا قرار می دادند. بعد از سربینه وارد فضایی می شویم بنام میان در. این فضا به این دلیل ساخته شده است تا تبادل گرمایی بین فضای گرمخانه و سربینه به درستی انجام شود تا بدن افرادی که از سربینه وارد گرمخانه می شوند و بالعکس کسانی که از گرمخانه وارد سربینه می شوند  دچار شک دمایی نشوند. در این قسمت ابتدا آهک کار شده است و بعد از ان با  ظرافت، استاد کار تزئینات زیبایی بروی آن ایجاد کرده است.

گرمخانه و خزینه

بخش اصلی حمام گرمخانه است که محل استحمام می باشد کف گرمخانه با سنگ کار شده است و در زیر آن مسیرهای باریکی قرار داده شده جهت گرمایش کف حمام. این کانال ها کف حمام را گرم نگه می داشته اند و افراد براحتی بدون حس سرما در کف حمام قدم می زدند.  در کنار گرمخانه خارج از حمام چندین دیگ قرار داشته که درون آنها آب می ریختن جهت گرم نگه داشتن فضای حمام و استفاده از آب گرم برای استحمام. تامین آب گرم حمام به وسیله چهار پایان به خصوص گاو بوده است. در زیر دیگ ها نیز اتاقکی جهت قرار دادن هیزم ها تعبیه شده است. دود حاصل از سوختن هیزم ها توسط دودکش ها خارج می شده. این دودکش ها به گونه ای کار گذاشته شده بودند که حرارت آنها نیز باعث گرمایش حمام می شده است. در گرمخانه چهار ستون قرار دارد و در قسمت بالا بین طاق ها به وسیله رسمی بند تزئین شده است. آب گرم در کانال های کف حرکت می کرده و بخار باعث گرم شدن حمام می شده است. در قسمتی از حمام سه خزینه وجود داشته برای آب سرد، گرم و ولرم. حوض های زیبای این قسمت که با سنگ مرمر کار شده است زیبایی خاصی را به این فضا می داده است.

کاربرد کنونی حمام وکیل

امروزه حمام وکیل به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده و مجسمه‌های مومی زیبایی در اطراف حمام قرار گرفته است و  تاریخ، فرهنگ، آداب و رسوم دورهای صفویه ، افشار ، زندیه و قاجار را به نمایش گذاشته است.

 محل حمام وکیل

حمام وکیل از جمله معروف ترین بناهای شیراز است که در درب شاهزاده و در قسمت غربی مسجد وکیل و در کنار بازار وکیل قرار دارد. از میدان شهرداری به صورت پیاده روی به مدت 5 دقیقه به محل حمام وکیل می رسیم .