ارگ کریم خان زند

ارگ کریم خان زند

هنگامی که در وسط شهر قدم می زنیم یک بنای آجری عظیم که با دژ، برج و بارو خود نمایی می کند. ساختمانی با دیوارهایی بلند یاد شکوه و تمدن گذشته ایران زمین را به یاد می آورد. ارگ کریم خان زند همزمان با سلطنت وکیل الرعایا در دوران زندیه ساخته شد. کریم خان در این ارگ زندگی می کرد و در واقع محل زندگی و حکمرانی اش یکی بود، این مکان با نام ارگ کریم خان شهرت یافت. کلمه ارگ به معنای به معنای قلعه ای کوچک است که در دل قلعه ای بزرگ تر ساخته شده است. معماری به کار گرفته شده در ساخت ارگ کریم خان، بسیاری از ویژگی های معماری کلاسیک بکار رفته است.  ارگ کریم خان در طول تاریخ، حوادث بسیاری را متحمل شده است. برای اشنایی با این ارگ زیبا با پرواز ما همراه شویم.

تاریخچه ارگ کریم خان زند

کریم خان زند پس از ان که مرکز حکومت را به شیراز منتقل کرد. بناهای متعدد زیبایی در این شهر ساخته شدند که یکی از آنها ارگ کریمخانی است. معماران عصر کریم خان با الگو برداری از از پادشاهان صفوی و معماری آن دوران، تصمیم گرفت میدان وسیعی مانند نقش جهان اصفهان در شمال شیراز قدیم بسازد. این میدان که توپخانه نام داشت دارای بخش‌های مختلفی همچون بازار وکیل، مسجد وکیل، حمام وکیل، کاروانسرا، دیوانخانه و ارگ بود. ارگ کریمخان زند مکانی برای زندگی خان زند و خانواده‌اش و همچنین محل سلطنت و حکمرانی ساخته شد. ارگ کریم خان قلعه‌ای نظامی و مسکونی محسوب می‌شد. شکل ظاهری و کلی قلعه شما را به یاد قرن های یازده و یا دوازده می اندازد. شاید بشود گفت، زمانی که که سلجوقی ها بر ایران سلطنت می کردند. نمایی از آجر و شکل نظامی کلی قلعه توجه شما را بیشتر از اندرونی جلب خواهد کرد. قدمت این سازه به نیمه ی دوم قرن هجدهم برمی گردد. زمانی که پادشاه ایران یعنی کریم خان زند از شیراز بر ایران حکمرانی می کرد. ساخت این سازه غول پیکر از سال 1766 میلادی شروع و در یک سال بعد به اتمام رسید و ارتفاع آن نیز به 14 متر می رسد. این بنا در دوران اقا محمد خان زند بسیار صدمه دید. اقا محمد خان دستور داد کلیه تزئینات این ارگ به کاخ گلستان تهران انتقال یابد. در دورا پهلوی به زندان تبدیل شد به همین خاطر خسارات متعددی به این بنا وارد آمد. در سال 1350، این بنا به اداره میراث فرهنگی واگذار گردید و به عنوان یکی از بناهای تاریخی، ثبت ملی شد و امروزه به عنوان موزه مورد استفاده قرار می گیرد.

معماری ارگ کریم خان زند

ارگ کریم خان، با مساحت نزدیک چهارده هزار متر مربع پلانی مستطیل شکل دارد. بهترین مصالح از سراسر ایران فراهم آورده می شد و بنای ارگ توسط بهترین معماران آن زمان با زیبایی و ظرافت هر چه تمام تر ساخته شد. به منظور انجام تزئینات معماری نیز بهترین هنرمندان ان زمان دعوت می شوند ویک اثر بی نظیر و باشکوه پدید آمد. بیشتر اثار ساخته شده در دوره کریم خان زند از معماری اصفهان اهام گرفته است.  از ویژگی های این سبک بنا درونگرا بودن بنای ساختمان است. به این معنا که بیرون ساختمان دارای ظاهری نسبتا ساده و کم زرق و برق است ولی بخش های داخلی بنا پوشیده از تزئینات ظریف و باشکوه است. در سر در ورودی ارگ با کاشی هایی نقش دار تزئین شده است. نبرد رستم با دیو سفید اثر شاهنامه فردوسی. دور تا دور ارگ کریم خان خندقی وجود داشته که ارگ را از بافت شهری جدا می کرده است. این خندق تا دوره پهلوی وجود داشته است و در دوران پهلوی پر شد. بعد از عبور مسیر خندق و درب ورودی وارد هشتی زیبایی می شویم. که فضای داخلی را از فضای بیرون جدا می کند. دورتا دور هشتی سکوهایی از جنس سنگ کارشده است. سقف این هشتی دارای تزئینات ساده ولی زیبا ست. خیاط این مجموعه بسیار زیبا است.  عمارت هایی در سه ضلع غربی، جنوبی و شمالی حیات ارگ قرار دارند. در همه جبهه های حیاط ارگ یک ایوان با دو ستون سنگی قرار دارد.  بخش بیرونی ارگ داری چهار برج است.  ارتفاع هر کدام از برج ها حدود 14 متر و ارتفاع دیوارها به 12 متر می رسد. برج و باروهایی در چهار گوشه دیوار بیرونی ارگ محل استقرار تیراندازان و نگهبانان بوده است. این دیوارها به گونه ای ساخته شده است تا بیشترین امنیت را داشته باشند با این وجود تزئینات آجرکاری ظریف و هنرمندانه ای بر روی برج و باروهای ارگ کریم خان وجود دارد. معماری بیرونی ارگ کریم خان زند مشابه معماری در دوره سلجوقی است. مصالح بکار رفته در این بنا عمدتا سنگ و آجر است. سنگ های مرمر بکار رفته در ارگ از تبریز اورده شده است. دیگر سنگ های استفاده شده در این بنا معمولا در سنگ گندمک است که بیشتر به صورت ازاره استفاده شده است. در بخش شاه نشین و عمارت های کناری اتمسفر دیگری حکم فرما است. شاه نشین و ایوان ها  با تزئینات مینیاتوری، ارسی های رنگی، تزئینات منبت کاری بر روی چوب، باغچه هایی زیبا و آب نماه زیبایی و ارامش خاصی را به اندرونی داده است و فضای خشن و نظامی بیرون یکباره جای خود را به زیبایی و لطافت می دهد. دور تا دور در بخش اندرونی در ضاع های مختلف اتاق هایی کار شده است که هر کدام به یکدیگر راه دارند و از نظر معماری بی نظیر هستند.

حمام ارگ کریم خان

قنات رکن آباد آب مورد استفاده مجموعه زندیه و قسمتی از شهر را تامین می کرده است. مسیر قتان در ضلع شرقی ارگ می باشد. در ضلع شرقی ارگ کریم خان زند حمام بسیار زیبایی برای خانواده کریم خان زند ساخته شده است. این حمام شامل رختکن است و در این مکان چهار سکو واقع شده است. این سکوها کاربردهای زیادی داشته است از جمله تعویض لباس ها قبل از حمام و محلی برای استراحت و خوردن چای وشرب و قلیان کشیدن. حوض زیبایی ا در وسط رختکن وجود دارد که بر زیبایی فضا افزوده است.  یک راهرو کوچک رختکن را به خزینه متصل می کند. در این قسمت ستئنهای زیبا با تزئینات جالب فضایی آرامش بخش و امن را برای افراد به وجود اورده است. در این فضا یک دیگ مسی بزرگ پر آب قرار داشته است که برای گرم شدن آب موجود در آن زیرش آتش روشن می کردند. دو حوض در دو طرف دیگ مسی جوشان برای ولرم و متعادل کردن آب قرار داشته است. در دوران قاجار و پهلوی به طور نادرست از این قسمت استفاده شده و باعث شد که این برج به دلیل وجود اب درپی آن نشست کند.

تزئینات و معماری داخلی عمارت

معماری زندیه الهام گرفته از معماری پارسی و پارتی است،. ازاره های سنگی منقوش، ستون های بسیار بلند سنگی، طاق ها در ارگ کریم خان دارای نشانه های از این سبک معماری هست. عناصر سلجوقی و صفوی در نمای خارجی ارگ و ساختمان اندرونی آن است. از جمله این نشانه ها می توان به آب نما، کتیبه های تزئینی، باغ سازی، آجرکاری، گچ کاری و کاشی کاری اشاره کرد. یکی از زیبایی معماری هنر دوران زندیه را می توان در نقاشی هایی دید که بر سقف و دیوارهای ارگ کریم خان زند انجام شده اند.نقاشی با ورقه های طلا و رنگ سرخ است. نقاشه های ارگ بروی گچ بوده و مقرنس های ارگ با نقاشی هایش بسیارجذاب و دیدنی است که نمونه در کمتر جایی دیده می شود.  در معماری ارگ کریم خان از ارس با شیشه های رنگی استفاده شده است. شکست نور توسط شیشه های رنگی باعث به وجود آمدن فضایی آرام می شود. مقرنس های بکار رفته در این ارگ فوق العاده زیبا است. از جاذبه های این ارگ وجود شاه نشین با معماری منحصر به فرد است. شاه نشینها دارای سقفی بلندتر هستند. در شاهنشین معمولا 3 تا 5 در طراحی می شود که به شاه نشین 5 دری یا سه دری معروف می شوند. شاه نشین های کار شده در ارگ کریم خان سه عدد است در قسمت شمالی شاه نشینی زیبایی است که در زمستان استفاده می شده. بخشی از اندرونی خانه های قدیمی ایرانی که از سایر قسمت ها بزرگتر است و سقفی بلندتر را دارد و آفتاب گیرتر است شاه نشین نامیده می شود. اتاق های شاه نشین معمولا به حدی بزرگند که دارای سه یا پنج در هستند که در اصطلاح قدیمی به آن اتاق ها سه دری و یا پنج دری می گویند.  البته کارکرد هر کدام از شاه نشین ها متفاوت از دیگری بوده است. در زمستان ها و زمانی که هوا سرد می شده است در شاه نشین شمالی اقامت می کرده اند. ستوی های جلوی شاه نشین ضلع شمالی ارگ کریم خان از سنگ گندمک ساخته شده است و گل های شاه عباسی تزئین شده اند. شاه نشین شمالی ارگ، دارای یک نیم کاسه مقرنس و یک سقف کاذب چوبی است. شاه نشین جنوبی در هر 4 فصل استفاده می شده. شاه نشین غربی شاه نشین اصلی مجموعه است که در تابستان استفاده می شده است. در جلو شاه نشین ها بخصوص شاه نشین اصلی حوض های زیبایی وجود دارد که با عبور هوا از سطح ان باعث خنک شدن شاه نشین می شده است و همچنین نمادی از پردیس می باشد. در ایوان شاه نشین ها از ستون های چوبی و سنگی استفاده شده است و در زمان زندیه داری تزئینات زیبایی از جمله نقاشی بوده است. در زمان قاجارها اسیب های بسیار زیادی به این مجموعه وارد شده است.